متن کامل گفت‌وگو با این استاد حوزه تقدیم خوانندگان ارجمند می‌گردد.
*قبل از ورود حضرت معصومه(س) به قم، این شهر چه جایگاه علمی و حوزوی داشته است ؟
قبل از ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم، این شهر یکی از مراکز مهم شیعه در همان عصر و قبل از آن محسوب می‌شد، لازم به ذکر است سال تاسیس دوران حیات اسلامی و شیعی قم، سال 83 هجری قمری، سال ولادت حضرت امام صادق(ع) می‌باشد که به عنوان یکی از مراکز شیعه پایه‌گذاری شد و شاید اولین مرکز شیعه، بعد از شهر کوفه باشد که در روایات نیز به آن اشاره شده است.
ما می‌توانیم به شخصیت‌های بزرگی که از اصحاب امام صادق(ع) هستند مثل عیسی‌بن عبدالله قمی و برادرش اشاره کنیم که این دو شخصیت خدمت امام ششم(ع) رسیده‌اند و حضرت از این دو برادر تجلیل نموده و فرمودند: «تُرْبَةُ قُمَّ مُقَدَّسَةٌ وَ أَهْلُهَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ» خاک قم مقدس است، اهل قم ازما وما ازاهل قم هستیم.(بحارالانوارج57ص218)
بنابراین از عصر امام صادق(ع) قم، به عنوان یکی از پایگاه‌های تشیع شمرده می‌شد و این مسئله به قبل از ورود حضرت معصومه(س) به قم بر می‌گردد.
*با توجه به اینکه به روایت شریفی اشاره داشتید، حضرت امام صادق(ع) فرمودند: «اهل قم» آیا کلمه اهل در اینجا اشاره به مطلب خاصی دارد؟
«اهل البلد من سکن فی البلد» اهل شهر، کسانی هستند که در آن شهر، ساکن هستند و کسانی که بعدها هم آمده‌اند و در آن ساکن شده‌اند را شامل می‌شود.
جاذبه‌هایی که شهر قم داشته است مردم را به این دیار کشانده و آن معنویت قم، مرکز حوزه علمیه و محل دفن حضرت معصومه(س) و امامزادگان جلیل القدر می‌باشد، از این جهت کسانی که در این مکان ساکن می‌شوند، آنها هم اهل قم محسوب می‌شوند.
*بعضی معتقدند کلمه اهل به این معنا است که افرادی «اهلیت» داشته باشند؛ نظر شما در این باره چیست؟
این نوع گفتار، توجیه مساله است و الا اهل، در قرآن نیز وارد شده است و خداوند متعال، از اهل‌بیت(ع) در قرآن یاد کرده است، یعنی کسانی که خاندان حضرت پیامبر(ص) هستند یا از آل ابراهیم(ع) هستند. اگر کلمه اهل را به معنای اهلیت داشتن، تعبیر کنیم در معنای خاص بکار برده‌ایم، ولی آنچه از روایت مذکور استنباط می‌شود، مقصود از اهل مردم شهر قم هستند.
*ورود حضرت معصومه(س) به قم، مصادف با چه برهه تاریخی شیعه و تطور علمی بود؟
همان‌گونه که مطرح شد، تاسیس شهر قم، بر اساس اندیشه شیعه پایه‌گذاری شد، آن طور که در مصادر نقل شده است، حضرت معصومه(س) با گذشت بیش از یک قرن از حیات شیعی در شهر قم، وارد این شهر شدند در آن عصر شخصیت‌ها و رجال بزرگ علمی از شاگردان حضرات معصومین امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) در این شهر می‌زیسته‌اند، این نکته نیز باید بیان شود که از احفاد امام صادق(ع) مثل علی‌بن‌جعفر عریضی و یا فرزندان ایشان، به قم مهاجرت نمودند و در همان ایام در قم ساکن بودند از جمله احفاد علی‌بن‌جعفر، احمدبن قاسم می‌باشد که مرقد شریف آن بزرگوار در جنب میدان معلم قرار دارد ایشان نوه علی‌بن‌جعفر عریضی است که نَسَب شریفش با سه واسطه به امام صادق(ع) می‌رسد.
بنابراین، مهاجرت اهل‌بیت(ع) به شهر قم در آن عصر و مهاجرت فرزندان امام جواد(ع) بعد از آن دوران، شهر قم را یکی از مراکز مهم و پناهگاه فاطمیین مطرح کرد. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که: «إِذَا أَصَابَتْكُمْ بَلِيَّةٌ وَ عَنَاءٌ فَعَلَيْكُمْ بِقُمَّ فَإِنَّهُ مَأْوَى الْفَاطِمِيِّينَ» زمانی که بلا و رنجی به شما برسد به قم برویدکه جایگاه بنی فاطمه است.(بحارج57ص215).
جایگاه قم، در نزد ائمه(ع) آنقدر با اهمیت بوده است که امام صادق(ع) درباره قمی‌ها فرموده است: «لولا القمیین لاندرست آثار الدین (النبوة)». اگر قمی‌ها نبودند آثار دین یا نبوت، کهنه می‌شد.
مرحوم کلینی(ره) که کتاب کافی وی، از سه بخش اصول، فروع و روضه تشکیل شده است و مجموعا شانزده هزار و دویست حدیث را در این مجموعه گردآوری نموده است. در این اثر گرانبها که یکی از اولین کتاب حدیثی شیعه نیز می‌باشد و آن را در حدود بیست سال تالیف نموده است، 95درصد احادیث این کتاب شریف را از علمای قم نقل می‌کند و فقط 5 درصد از علمای غیر قمی است.
مرحوم کلینی(ره) در کتاب کافی، این جمله را زیاد نقل می‌کند: «عدة من اصحابنا». این «عدة من اصحابنا» تماماً قمی‌ها هستند یا از علی‌بن ابراهیم قمی (صاحب تفسیر) نقل می‌کند و یا از مشایخ دیگر که همه از اهل قم بودند و این مساله، جایگاه علمی قم را در آن دوره از تاریخ نشان می‌دهد و همچنین نشان دهنده این است که مکتب اهل‌بیت(ع) در قم شکل گرفته است و شاگردان ائمه(ع) نوعاً در شهر قم سکونت داشتند.
*پایه‌های حوزه علمیه قم در چه تاریخی استوار شد؟ با توجه به اینکه محدثین بزرگی چون زکریابن آدم و اصحاب ائمه(ع) در این شهر حضور داشتند؟
به نظر می‌رسد از زمان تاسیس قم که به دست شیعیان صورت گرفت، حوزه علمیه قم نیز پی‌ریزی شد، اما به صورت رسمی در عصر زکریابن آدم(ره) حوزه علمیه قم پایه‌گذاری شد زکریابن آدم در قم مدرسه‌ای داشته است و برخی معتقدند آثاری که الان در خیابان آذر به جا مانده است و مناره‌هایی که در میدان کهنه آذر وجود دارد سر در مدرسه زکریا بن آدم می‌باشد، وضعیت مکانی قم در آن عصر، در منطقه آذر قم و محله چهل اختران فعلی قرار داشت.
*با ورود حضرت معصومه(س) چه اتفاقی رخ داد که پایه‌های حوزه علمیه پی‌ریزی شد؟
آنچه از تاریخ قم استفاده می‌شود این است که قبل از ورود حضرت معصومه(س) به قم، مردم و علما بواسطه ارتباط محکمی که با امام صادق(ع) امام کاظم و امام رضا (ع) داشتند این شهر، به عنوان مرکز تشیع معروف و مشهور بوده است.
وقتی حضرت معصومه(س) به عزم دیدن برادرش امام رضا(ع) به ساوه رسیدند، دو نقل در تاریخ نقل شده است روایت اول می‌گوید؛ مردم بعد از مطلع شدن، به ساوه رفتند و حضرت معصومه(س) را به قم آوردند.
نقل دوم این است که مردم در بیرون شهر قم به استقبال آن حضرت رفتند.
به هر حال این امر نشاندهنده این است که زمینه مساعدی برای ورود حضرت معصومه(س) به قم فراهم بوده است و حضرت نیز اظهار تمایل کردند که به قم مشرف شوند و جناب موسی‌بن خزرج که یکی از شخصیت‌های مهم آن عصر بود، کریمه اهل‌بیت(ع) را در خانه خودش در همین بیت‌النور فعلی، سکونت دادند این نکته نیز ضروری است که زکریابن آدم و ابراهیم بن‌هاشم، پدر علی‌بن ابراهیم قمی و شخصیت‌های دیگری در همان عصر می‌زیسته‌اند و از مؤسسین حوزه علمیه قم بودند.
*حضرت معصومه(س) از چه جایگاه علمی برخوردار بودند؟
در این رابطه باید گفته شود، چون دوزاده قرن بین ما و حضرت معصومه(س) فاصله شده است، متاسفانه اطلاعات ما در حد محدودی است لکن، شواهدی از بیانات ائمه(ع) درباره جایگاه رفیع حضرت معصومه(س) در دست است که مقام والای آن حضرت را به همه معرفی می کند به عنوان نمونه امام صادق(ع) فرمود: «إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ أَلَا إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِينَةُ أَلَا وَ إِنَّ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حَرَماً وَ هُوَ الْكُوفَةُ أَلَا وَ إِنَّ قُمَّ الْكُوفَةُ الصَّغِيرَةُ أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِيَةَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا إِلَى قُمَّ تُقْبَضُ فِيهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُوسَى وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِيعَتِي الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهم» همانا خدا را حرمى است كه مكه است، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را حرمى است كه مدينة است و براى امير المؤمنين عليه السّلام حرمى است كه كوفه است، آگاه باشید قم كوفه صغرى است، همانا بهشت را 8 در است كه 3 در آنها بسوى قم است، در آن زنى از فرزندانم به نام فاطمه در می‌گذرد که بشفاعت او همه شيعیانم به بهشت داخل می شوند(بحارج57ص228)
همچنین حسن بن محمدقمی درتاریخ قم، از امام صادق علیه السلام نقل می کند: «عَنْ تَارِيخِ قُمَّ لِلْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُمِّيِّ عَنِ الصَّادِقِ ع إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِينَةُ وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حَرَماً وَ هُوَ الْكُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِيهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي تُسَمَّى فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»
قال ع ذلك و لم تحمل بموسى ع أمه
همانا خدا را حرمى است كه مكه است و پيامبر نيز حرمى دارد كه مدينه است و امير المؤمنين حرمى دارد كه كوفه است و حرم ما قم است. بزودى زنى از فرزندان من در آنجا دفن مىشود هر كس او را زيارت كند بهشت برين بر او واجب مىشود. اين فرمايش را حضرت صادق موقعى فرمود كه هنوز مادر موسى بن جعفر(ع) به امام موسى(ع) حامله نشده بود.
از این حدیث شریف استفاده می‌شود کسی که بواسطه شفاعت او، شیعیان وارد بهشت می شوند باید از جایگاه ویژه‌ای در نزد خداوند برخوردار باشد.
نکته دیگر، زیارت کردن ایشان است که امام جواد(ع) فرمودند: «مَنْ زَارَ عَمَّتِي بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ» کسی که عمه مرا درقم زیارت کند، پاداش او بهشت است. (بحارج48ص316) و یا امام‌رضا(ع) فرمودند: «من زار اختی المعصومه(ع) بقم کمن زارنی». هر کس خواهر مرا در قم زیارت کند، مثل این است که مرا زیارت کرده است، این دو حدیث نیز مقام والای آن حضرت را به روشنی بیان می‌کند، افزون بر این مساله، از چیزهایی که نمایانگر شخصیت حضرت معصومه(ع) است، روایاتی است که از آن حضرت نقل شده است.
احمد بن حسن قمی معاصر با شیخ صدوق، کتابی به نام «جامع الاحادیث» دارد، یکی از بخش‌های کتاب به نام المسلسلات نام گرفته است؛ روایاتی که افراد هم نام، نقل کرده‌اند را آورده است. مولف در این بخش چند حدیث از کریمه اهل‌بیت(س) نقل کرده است که به یکی از آن روایات اشاره می‌کنیم، حضرت فاطمه معصومه(س) از فاطمه دختر امام صادق(ع) و او از فاطمه دختر امام باقر(ع) .... تا می‌رسد به حضرت فاطمه‌زهرا(س) و آن حضرت از رسول اکرم(ص) نقل می‌کند که پیامبر‌خدا(ص) فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی‌مولاه» در واقع حضرت معصومه(س) یکی از روات حدیث غدیر خم می‌باشد و همچنین، حضرت معصومه(س) احادیث دیگری را در شان شیعه، از رسول خدا(ص) نقل نموده‌اند و از جمله این احادیث، این حدیث شریف است که می‌فرماید: «مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِيداً» (بحارج27ص111) کسی که برحب آل محمد بمیرد شهید مرده است
که این حدیث در مصادر اهل سنت نیز وجود دارد، یعنی در حقیقت، حضرت معصومه(س) محدثه بوده است.
*ویژگی‌های مدرسه فقهی قم چه چیزهایی است و این مساله ناشی از چه امری می‌باشد؟
ویژگی‌های فقهی مدرسه قم را باید در مدرسه و حوزه اهل‌بیت(ع) جستجو کرد، چون که شیعه هر چه دارد از اهل‌بیت(ع) است، جا دارد که اشاره شود به فرمایش امیرالمومنین(ع) که درباره اهل‌بیت(ع) فرمود: «هم عیش العلم و موت الجهل» اهل‌بیت(ع) محل و مکان حیات علم هستند (هر جا اهل‌بیت(ع) باشند علم در آن جا زنده است) و جهل در نزد آنان مرده است. «یخبرهم حلمهم عن علمهم و صمتهم عن حکمهم ...» حلم اهل‌بیت(ع) از علم آنها و سکوتشان از حکمت آنها خبر می‌دهد اهل‌بیت(ع) اهل درایت هستند.
نه فقط اینکه اهل روایت هستند، زیرا روایت کردن کار سختی نیست، بلکه عمده این است که انسان در مضامین روایات اهل‌بیت(ع) دقت کند و این کار در حوزه قم شده است، البته این کار قبلا در حوزه نجف نیز صورت گرفته بود و حوزه نجف نیز حق بزرگی نه تنها بر تشیع، بلکه بر عالم اسلام دارد، لکن قم، از این ویژگی برخوردار است که اهل درایت هستند و روایات اهل‌بیت(ع) را موشکافی می‌کنند، کارهای پژوهشی و تحقیقی انجام می‌دهند و حقایق را از لابلای این روایات بدست آورده و ارائه می‌دهند.
*نحوه ارادت طلاب و عموم مردم به حضرت معصومه (س) چگونه باید باشد؟
عمده ارادت به حضرت معصومه(س) از این جهت است که حضرات ائمه(ع) از کریمه اهل‌بیت(س) تجلیل نموده‌اند ما کمتر امامزاده‌ای را سراغ داریم که چند امام از او تجلیل کرده باشند.
امامانی چون: امام صادق، امام کاظم، امام رضا (زیارتنامه) و امام جواد(ع) درباره مقام ویژه آن حضرت مطالب ارزنده‌ای را بیان نموده‌اند.
شاهد این مطلب آن است ملاصدرا صاحب اسفار که شخصیت نابغه‌ای در عصر خود بوده است و در زمان تبعید در روستای کهک قم سکونت داشت، هر وقت به مشکل علمی برمی‌خورد این مسافت کهک به قم را با نبود، امکانات آن زمان طی می‌کرد و به حرم حضرت معصومه(س) مشرف می‌شد و با توسل به کریمه اهل‌بیت(س) مشکل خود را حل می‌کرد، کراماتی که از آن مخدره معصومه(س)، برای مردم اتفاق افتاده است، مزید بر این امر شده است که مردم به آن حضرت علاقمند شده و اظهار ارادت نمایند.
*کرامتی از حضرت معصومه(س) نسبت به بزرگان، اگر خاطرتان است بفرمایید.
چندین سال قبل در قم و اطراف این شهر، خشکسالی اتفاق افتاد، کشاورزان از جهت آب، در مضیقه قرار گرفتند و به حرم کریمه اهل‌بیت(ع) آمدند و متوسل به آن حضرت شدند، یکی از متوسلین به حضرت معصومه(س) شخصی را در خواب دید که به او گفت: نیازی نیست به خاطر این گونه مساله جزیی به حضرت معصومه(س) متوسل شوید شما مشکلات جزیی خود را حتی می‌توانید، خدمت میرزای قمی(ره) ببرید و از او بخواهید، تا مشکل شما حل شود.
کرامت دیگری که بنده در کتاب «کریمه اهل‌بیت(ع) آورده‌ام این است که، شخصی از اهل علم که در مدرسه آیت‌الله بروجردی(خان) حجره داشته است بر اثر گرسنگی شدید، متوسل به حضرت معصومه(س) می‌شود و کریمه اهل‌بیت(ع) نیز در خواب به یکی از ثروتمندان قم دستور می‌دهد فلان شخص در فلان مدرسه گرسنه است، به او غذا برسان. آن شخص بعد از بیدار شدن، به خواب خود اعتنا نکرده و می‌خوابد.
حضرت معصومه(س) مجدداً در خواب به آن شخص نهیب می‌زند که آن طلبه در مدرسه خان گرسنه است و شما که غذا دارید به او برسانید.
آن شخص متمکن از خواب بلند شده و مقداری غذا را برای طلبه گرسنه می‌آورد و بعد به آن طلبه می‌گوید صبح به منزل ما بیا و تا زنده هستم شما را از نظر مالی تامین می‌کنم.
من از خداوند متعال توفیق می‌خواهم که نعمت جوار حضرت معصومه(س) و حوزه علمیه قم را غنیمت بشماریم و سعی کنیم این فضای ملکوتی و معنوی شهر قم را آلوده نکنیم جوان‌ها سعی داشته باشند این فضا معنوی را حفظ کنند قطعا فضای حرم کریمه اهل‌بیت(س) محل نزول و صعود ملائکه است جای بسیار مقدس و مورد توجه ائمه(ع) می‌باشد.
فضای قم، فضای مقدسی است و حتما حضرت حجت‌ابن الحسن(عج) به این جا توجه دارد.
*نظر شما درباره خبرگزاری حوزه چیست؟
من این مساله را کار خوب و مناسب می‌دانم حوزه باید به تمام تجهیزات روز برای خبررسانی درون حوزوی و بیرون حوزوی، مجهز و آشنا باشد تا بتواند به کسانی که خواهان اطلاع‌رسانی واقعی و حقیقی هستند خدمات لازم را ارائه دهد و بهترین و موثق‌ترین کانال برای خبر رسانی هم حوزه است.
